Μουσείο, Βυζαντινό και Χριστιανικό Αθηνών

Ιδρύθηκε το 1914 και στεγάζεται από το 1930 στη βίλα Ιλίσσια (Βασιλίσσης Σοφίας 22), που άρχισε να χτίζεται το 1840 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη για τη Γαλλίδα φιλελληνίδα Sοphie de Marbοis-Lebrun, δούκισσα της Πλακεντίας (1785-1854). Πρόκειται για ένα κτίριο-στολίδι του σημερινού κέντρου της Αθήνας, χτισμένο στην όχθη του ποταμού Iλισού, ο οποίος δεν είναι ορατός σήμερα, που θυμίζει έντονα αναγεννησιακή βίλα της Τοσκάνης. Λόγω όμως του περιορισμένου χώρου αυτού του ιστορικού κτιρίου και της συνεχούς απόκτησης καινούργιων εκθεμάτων, που προήλθαν από δωρεές αλλά και αγορές του ίδιου του μουσείου, έγινε επιτακτική η ανάγκη επέκτασής του. Τα 12.600 τ.μ. της υπόγειας επέκτασης, που άρχισε να χτίζεται το 1993, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Μάνου Περράκη, θα στεγάσουν ένα μεγάλο αριθμό από τα περίπου 15.000 αντικείμενα που αποτελούν τη συλλογή του μουσείου, η οποία θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες στον κόσμο. Η αναμενόμενη ολοκλήρωση των έργων της επέκτασης του μουσείου έχει προβλεφθεί να συνδυαστεί με τη δημιουργία ενός ενιαίου Αρχαιολογικού Πάρκου, το οποίο θα περιλαμβάνει τον υπό ανασκαφή χώρο του Λυκείου του Αριστοτέλη, που ανακαλύφθηκε πρόσφατα, και ένα μικρό υπαίθριο αμφιθέατρο. Μέχρι την ολοκλήρωση των εργασιών επιτρέπεται η επίσκεψη μόνο στη βίλα, όπου εκτίθενται ελάχιστα αλλά εκλεκτά εκθέματα, καθώς επίσης και σε ένα τμήμα από την καινούργια επέκταση, η οποία χρησιμοποιείται προς το παρόν για περιοδικές εκθέσεις. Πριν την είσοδό σας στο κτίριο θα δείτε στο κέντρο της αυλής του μουσείου ένα μαρμάρινο βαπτιστήριο, που προέρχεται από το ναό των Αγίων Αποστόλων της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας, και ένα βυζαντινό ψηφιδωτό από σωστική ανασκαφή στην Αττική. Στους τοίχους του περιβόλου έχουν τοποθετηθεί αρχιτεκτονικά μέλη από ναούς. Στην πρώτη αίθουσα του ισογείου εκτίθενται αντιπροσωπευτικά γλυπτά των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων. Παλαιοχριστιανικά γλυπτά από κίονες, μαρμάρινα επιστύλια και σαρκοφάγοι, κιονόκρανα με διάκοσμο φυτών και ζώων, θεοδοσιανά κιονόκρανα με ακάνθους και ένα επιστύλιο από την Ακρόπολη είναι μερικά από τα γλυπτά αυτής της αίθουσας. Η δεύτερη αίθουσα, στα δεξιά της πρώτης, έχει διαμορφωθεί σε ναό τύπου τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής με χαμηλό τέμπλο και σύνθρονο στην αψίδα του Ιερού. Τα μέλη που έχουν χρησιμοποιηθεί για την αναπαράσταση αυτού του ναού είναι αυθεντικά και προέρχονται από διαφορετικούς ναούς της Ελλάδας. Για το τέμπλο χρησιμοποιήθηκε ένα παλαιοχριστιανικό διάτρητο θωράκιο από τη Θεσσαλονίκη, το σιδερένιο φράγμα στον επισκοπικό θρόνο είναι από την Τεγέα, η Αγία Τράπεζα από ναό της Ελευσίνας και η λειψανοθήκη από την Αγχίαλο Θράκης. Στο χώρο αριστερά του Ιερού (πρόθεση) έχουν τοποθετηθεί επιτύμβιες επιγραφές, ενώ στο διακονικό, δεξιά του Ιερού, υπάρχει μια μικρή συλλογή από κοπτικά ανάγλυφα. Στην αίθουσα αυτή έχουν τοποθετηθεί και μερικά γλυπτά, από τα οποία ξεχωρίζει ένα μαρμάρινο αγαλμάτιο του Oρφέα από την Αίγινα, του 4ου αι. μ.Χ. Σε αυτή τη σπάνια αλληγορική αναπαράσταση του Iησού, ο Oρφέας παίζει τη λύρα του καθισμένος σε κορμό δέντρου, περιτριγυρισμένος από ζώα και πτηνά που τον ακούν μαγεμένα. Η επόμενη αίθουσα στεγάζει μία συλλογή γλυπτών της μεσοβυζαντινής εποχής, καθώς και ανάγλυφα δυτικής τεχνοτροπίας από την εποχή της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα. Πιο σημαντικά θεωρούνται το θωράκιο με την παράσταση του δέντρου της ζωής, το επίθημα κιονίσκου με παράσταση Σειρήνας, οι δύο μοναδικές μαρμάρινες εικόνες της Παναγίας και η μαρμάρινη πλάκα με την παράσταση των τριών Αποστόλων, που αποτελεί σπάνιο δείγμα συνδυασμού επιπεδόγλυφης τεχνικής και ζωγραφικής με κηρομαστίχη που δίνει την ψευδαίσθηση ψηφιδωτού. Η τέταρτη αίθουσα του ισογείου έχει διαμορφωθεί σε ναό τύπου βυζαντινού σταυροειδούς με τρούλο. Έχει μαρμάρινο τέμπλο με γύψινο αντίγραφο επιστυλίου, ενώ στο δάπεδο έχουν προσαρμοστεί τμήματα από μαρμαροθετήματα που βρέθηκαν στην Ακρόπολη. Στο κέντρο του δαπέδου έχει ενσωματωθεί ένας ανάγλυφος αετός που κρατά φίδι, το «ομφάλιον» των βυζαντινών ναών. Στην τελευταία μικρή αίθουσα έχει τοποθετηθεί ένα εξαιρετικό μικρό ξυλόγλυπτο τέμπλο από την Κεφαλλονιά του 17ου αιώνα, στο οποίο έχουν προσαρμοστεί εικόνες του Εμμανουήλ Τζάνε, ενός από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Kρητικής Σχολής αγιογραφίας. Στην ίδια αίθουσα μπορείτε ακόμη να δείτε μικρά τμήματα τοιχογραφίας από την Αττική, τους Δελφούς και το Άγιον Όρος, ένα ξυλόγλυπτο ιερατικό θρόνο, ένα ξύλινο επιτάφιο και αρτοφόρια με φίλντισι (μάργαρο) που φανερώνουν αραβική επίδραση. Στην πρώτη αίθουσα του ορόφου, δεξιά από την είσοδο, θα θαυμάσετε μερικές μόνο από τις εικόνες 3.000 που διαθέτει η συλλογή του μουσείου. Ανάμεσα σε αυτές τις λιγοστές εικόνες που εκτίθενται, η παλαιότερη είναι η αμφιπρόσωπη εικόνα από τη Μονή Ευαγγελιστρίας των Θηβών, στην κύρια όψη της οποίας απεικονίζεται η Σταύρωση σε τρία στρώματα ζωγραφικής από τον 9ο έως το 13ο αι., ενώ στην πίσω όψη της η Παναγία Oδηγήτρια, ζωγραφισμένη το 16ο αι. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν η μεγάλη ψηφιδωτή εικόνα με την Παναγία Βρεφοκρατούσα του 14ου αι., η οποία προέρχεται από την Τρίγλα της Βιθυνίας, η ιδιόμορφη ανάγλυφη εικόνα του Αγίου Γεωργίου του 13ου αι. από την Καστοριά και η μικρή εικόνα της Έγερσης του Λαζάρου του 12ου αι. στην προθήκη της αίθουσας. Αξίζει να προσέξετε μία από τις μεγαλύτερες γνωστές εικόνες με αναπαράσταση της Σταύρωσης, εξαιρετικό δείγμα της παλαιολόγειας περιόδου, του 14ου αι., η οποία βρισκόταν στο ναό του Ελκομένου της Μονεμβασίας, από όπου είχε κλαπεί πριν από είκοσι χρόνια. Δείτε επίσης τον εντυπωσιακό Αρχάγγελο Μιχαήλ του 14ου αι., αντιπροσωπευτικό δείγμα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης, την Παναγιά Βρεφοκρατούσα του 13ου αι. από την Κύπρο και τη δυτικής τεχνοτροπίας Σταύρωση του Πάολο Bενετσιάνο. Στην ίδια αίθουσα, πίσω από την παλαιότερη εικόνα που αναφέρθηκε πρώτη στην περιγραφή αυτής της αίθουσας, υπάρχει μια επιτοίχια προθήκη με χρυσά κυρίως κοσμήματα. Στην επόμενη αίθουσα μπορείτε να δείτε αποτοιχισμένες τοιχογραφίες από το ναό του Αγίου Γεωργίου Ωρωπού του 13ου αι. και από το ναό του Αγίου Γεωργίου Λακρινού της Νάξου. Στις προθήκες της αίθουσας έχουν τοποθετηθεί πήλινα φιαλίδια αγιασμένου ελαίου (ευλογίες), μεταλλικά και πήλινα λυχνάρια, σταυροί διαφόρων μεγεθών, θυμιατήρια, μικρά κεραμικά και δείγματα μικρογλυπτικής, από τα οποία αξίζει να προσέξετε το σπάνιο οστέινο πλακίδιο με ανάγλυφη παράσταση γυμνής γυναικείας μορφής του 5ου ή 6ου αι. Σε μια ξεχωριστή προθήκη εκτίθεται ο θησαυρός της Μυτιλήνης, που ήρθε στο φως το 1951 και αποτελείται από χρυσά νομίσματα, κοσμήματα και αργυρά σκεύη, τα οποία οι ιδιοκτήτες είχαν θάψει τον 7ο αι. για να τα διαφυλάξουν από ενδεχόμενη λεηλασία Αράβων, πιθανόν, πειρατών που δρούσαν την εποχή εκείνη στο Αιγαίο. Στις επόμενες δύο τελευταίες αίθουσες του ορόφου στεγάζονται κυρίως τα θρησκευτικά κειμήλια που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζουν ορισμένα αντικείμενα τα οποία κατασκευάστηκαν στα φημισμένα εργαστήρια της Κωνσταντινούπολης, όπως ένα αργυρεπίχρυσο αρτοφόριο διακοσμημένο με σμάλτο και πολλούς ημιπολύτιμους λίθους. Μπορείτε επίσης να δείτε αργυρά στέφανα γάμου, εξαπτέρυγα, λειψανοθήκες, αργυρές επενδύσεις εικόνων, ιερατικά άμφια και μίτρες, καθώς και ασημένια ταινιωτά στεφάνια, τα οποία φυλάσσονταν στις εκκλησίες και χρησιμοποιούνταν ως μέσο θεραπείας των φρενοβλαβών. Δείτε επίσης, σε ξεχωριστή προθήκη, δείγματα μικροτεχνίας, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν μερικοί εντυπωσιακοί περίτεχνοι ξυλόγλυπτοι σταυροί. Στο μουσείο διοργανώνονται από το 1989 εκπαιδευτικά προγράμματα με στόχο τη γνωριμία με το βυζαντινό πολιτισμό. Aπευθύνονται σε μαθητές, νεανικές ομάδες, ομάδες ενηλίκων, καθώς και ομάδες με ειδικά ενδιαφέροντα ή και ειδικές ανάγκες. Παράλληλα με τα μόνιμα εκπαιδευτικά προγράμματα «Στα χνάρια του βυζαντινού αγιογράφου», «Mε τους βυζαντινούς αρχιτέκτονες», «Mια μέρα στο Bυζαντινό Mουσείο» πραγματοποιούνται και εκπαιδευτικές δραστηριότητες στις περιοδικές εκθέσεις, οι οποίες συνοδεύονται από έντυπα και εκπαιδευτικό υλικό. Επίσης, στη διάθεση των εκπαιδευτικών υπάρχουν προς δανεισμό μουσειοσκευές, μία από τις οποίες έχει ως θέμα την τεχνική της κατασκευής φορητής εικόνας και περιλαμβάνει αντίγραφα από όλα τα στάδια της κατασκευής, αντιπροσωπευτικά εργαλεία, υλικά και χρώματα. Στην είσοδο του μουσείου λειτουργεί πωλητήριο με κάρτες, βιβλία και εξαιρετικά αντίγραφα εικόνων. Εξωτερική άποψη του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών. Γενική άποψη της δεύτερης αίθουσας του ισογείου του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών, με την αναπαράσταση παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Τμήμα της τρίτης αίθουσας του ισογείου του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών, με ανάγλυφα δυτικής τεχνοτροπίας. Μερική άποψη της τρίτης αίθουσας του ισογείου του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών, με συλλογή γλυπτών της μεσοβυζαντινής εποχής. Τμήμα της τέταρτης αίθουσας του ισογείου του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών, που έχει διαμορφωθεί σε ναό τύπου βυζαντινού σταυροειδούς με τρούλο. Τμήματα της τρίτης και τέταρτης αίθουσας του ορόφου του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών, με θρησκευτικά κειμήλια που διέσωσαν οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Μερική άποψη των αιθουσών που δημιουργήθηκαν μετά την επέκταση του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών. Ψηφιδωτή εικόνα (14ος αι.) της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας (Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών). Τμήμα της δεύτερης αίθουσας του ορόφου του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών· διακρίνονται αποτοιχισμένες τοιχογραφίες. Εικόνα (14ος αι.) του Αρχαγγέλου Μιχαήλ (Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών). Στιγμιότυπο από ξενάγηση στην πρώτη αίθουσα του ορόφου του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών, με τη συλλογή εικόνων. Κεντρικό φύλλο τριπτύχου (μέσα 14ου αι.) με το λόγιο θέμα «Παρέστη η βασίλισσα εκ δεξιών σου» (Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας). Φορητή αμφιπρόσωπη εικόνα. Α’ όψη: Παναγία Ελεούσα (Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας).